بند دوم: نروژ ۱۳۰
بند سوم: انگلیس ۱۳۰
مبحث سوم: بررسی نمونه های عینی حمایت از حقوق مهاجران
در برخی کشورها. ۱۳۲
گفتار اول: کانادا و حمایت از مهاجران در چارچوب رعایت حقوق انسانی ۱۳۲
گفتار دوم: اسپانیا نمونه مناسبی در تضمین و رعایت حقوق مهاجران. ۱۳۳
گفتار سوم: اقدامات حمایتی سایر کشورها در زمینه حقوق مهاجران. ۱۳۴
بند اول: اتحادیه آفریقا ۱۳۴
بند دوم: استرالیا ۱۳۵
بند سوم: سوئد. ۱۳۶
نتیجه گیری ۱۳۸
فصل پنجم: جایگاه مهاجران و حمایت ازحقوق آنها در ایران
مقدمه ۱۴۱
مبحث اول: تعریف، تاریخچه، و جایگاه مهاجران در ایران ۱۴۲
عنوان صفحه
گفتار اول: تعریف مهاجران در حقوق داخلی ایران ۱۴۲
گفتار دوم: تاریخچه مهاجران در ایران. ۱۴۴
گفتار سوم: جایگاه مهاجران در حقوق داخلی ایران ۱۴۵
مبحث دوم: بررسی قوانین و نهادهای داخلی ایران در زمینه حمایت از مهاجران. ۱۴۶
گفتار اول: بررسی قوانین ایران در زمینه حمایت از مهاجران ۱۴۷
بند اول: بررسی قوانین ایران در حوزه حقوق عمومی
در زمینه حمایت از مهاجران. ۱۴۷
الف: قانون اساسی. ۱۴۷
ب: قانون راجع به ورود و اقامت اتباع خارجه در ایران مصوب
۱۹اردیبهشت ۱۳۱۰ ۱۴۸
ج: قانون کار ۱۴۹
د: ماده ۱۸۰ قانون برنامه سوم توسعه ۱۵۱
ه: آئین نامه پناهندگان مصوب ۲۵/۹/۱۳۴۲. ۱۵۳
بند دوم: بررسی قوانین ایران در حوزه حقوق خصوصی
در زمینه حمایت از مهاجران. ۱۵۴
الف: قانون مدنی ۱۵۴
ب: قانون آیین دادرسی مدنی. ۱۵۵
ج: آیین نامه استملاک اتباع بیگانه مصوب ۱۳۲۸. ۱۵۵
د: قانون راجع به اموال غیر منقول اتباع خارجی مصوب۱۳۱۰. ۱۵۶
گفتار دوم: بررسی نهادهای داخلی ایران در زمینه حمایت از مهاجران ۱۵۷
بند اول: انجمن حمایت از زنان و کودکان پناهنده (حامی). ۱۵۷
بند دوم: شورای عالی هماهنگی امورایرانیان و اداره توسعه اشتغال
در خارج از کشور ۱۵۸
بند سوم: شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور ۱۵۹
بند چهارم: اداره کل امور بین الملل قوه قضائیه. ۱۵۹
بند پنجم: اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور ۱۶۱
نتیجه گیری ۱۶۱
نتیجه گیری نهایی. ۱۶۴
منابع و مآخذ ۱۶۷
مقدمه
مهاجرت[۱] موضوع تازه ای نیست. بشر همواره به دلائل گوناگون از جمله جهت دستیابی به استانداردهای زندگی بهتر نقل مکان نموده است. از یک نگاه مهاجرت پدیده ای مثبت است. اما با شکل گیری دولت- ملت ها مهاجرت پیچیده تر گردیده است. مهاجرت ابعاد گوناگونی دارد و در شاخه های مختلف علم می تواند مورد نظر باشد. در عصر حاضر بویژه با رشد و توسعه تکنولوژی مهاجرت گسترده تر شده و انواع گوناگونی را شامل می شود. گذشته از جنبه های مثبت و منفی، مهاجرت همگام و همراه با بشر و ناشی از ذهن کنجکاوگر انسان بوده است. جهت بهره برداری بیشتر و بهتر از منافع مهاجرت، ضرورت دارد دولتها با توجه به اوضاع و شرائط خود در این زمینه وضع قانون نمایند. البته به نظر می رسد که برخی از قواعد و مقررات بین المللی این قوانین را تحت تأثیر قرار داده و از دولتها این انتظار می رود تا قوانین مهاجرتی خود را با در نظر گرفتن تمام حقوق انسانی وضع نمایند.
اجازه ورود و یا پذیرش مهاجران به خاک یک کشور به معنای تضمین تمام حقوق آنان نیست و در همه کشورها حمایت یکسانی از آنها به عمل نمی آید. از این جهت حمایت بین المللی جایگاه خود را در راستای حفظ و تأمین حقوق مهاجران تبیین می نماید. در اینکه همه کشورها باید در انطباق با حقوق بین الملل قوانین مهاجرتی خود را تصویب نمایند، تفاوتی میان کشورهای مهاجرپذیر و یا مهاجرفرست وجود ندارد. در برخی کشورها یکی از مسائل مهم مربوط به مهاجران و حوزه حقوق آنها و چگونگی حمایت از آنها در سطح بین المللی می باشد. از آنجا که مهاجرت ابعاد گوناگونی دارد با تأثیرگذاری بر رشد و توسعه کشورها شاید بتوان از آن به عنوان یک راه حل جهت بحران اقتصادی جهان یاد کرد.
با جهانی شدن ضرورت دارد روابط کشورها آزادانه وجود داشته باشد و مهاجران به راحتی وارد کشور مورد نظر خود شوند. اما در سطوح ملی و بین المللی در این خصوص مقررات مختلفی وجود دارد. هر چند حمایت از مهاجران چنین مقرراتی را ایجاب می نماید، اما در برخی کشورها همین مقررات یا حقوق مهاجران را برآورده نساخته و یا حتی منافی با حقوق اولیه آنان است. یکی از مسائل اساسی در خصوص مهاجران حقوق شهروندی آنان است، از آن جهت که آنان مدت مدیدی را در کشور دیگری اقامت گزیده و عدالت و انصاف حکم می نماید که در زمان اقامت خود در کشور دیگر از حداقل حقوق شهروندی برخوردار باشند. به نظر می رسد حمایت های داخلی در چارچوب قوانین ملی تنها منافع دولتها را در نظر دارد و بر اساس اینکه کشوری مهاجرپذیر و یا مهاجرفرست است، این قوانین و مقررات متفاوت می باشند.
بدین جهت این موضوع مطرح است که آیا در حقوق بین الملل می توان حمایت هایی را که بنحو یکسان توسط کشورها در خصوص مهاجران اعمال شود، در نظر گرفت و اینکه آیا اساساً چنین حمایت هایی در سطح بین المللی وجود دارد؟ چنانچه حمایت از مهاجران در سطح بین الملل موضوعیت داشته باشد حتی می توان تحت عنوان گروهی خاص که در حقوق بشر نیز از آنان حمایت به عمل می آید مطرح باشند. چرا که حقوق بشر صرفنظر از حمایت از حقوق تمام انسان ها به عنوان یک بشر، از حقوق اقشار خاصی بنحو خاص حمایت می کند که اغلب گروه های آسیب پذیر می باشند. در همین راستا می توان حمایت حقوق بشر از کارگران و زنان مهاجر را مورد نظر قرار داد. قواعد ناظر بر حقوق بشر صرفنظر از تابعیت و ملیت مقرر شده و بیش از دو قرن است که حقوق بین الملل حداقل استانداردهای بین المللی رفتار با بیگانگان را وضع نموده و عدم رعایت آن مقررات مسئولیت بین المللی به همراه دارد.
در چارچوب حمایت های بین المللی از مهاجران می توان به نقش و جایگاهی که اسناد و مقررات بین المللی برای مهاجران قائل اند اشاره نمود. همچنین مهاجرت در سازمان ها و نهادهای بین المللی نیز مورد توجه بوده است و شاید بتوان گفت هر چند تنها سازمان تخصصی در این خصوص سازمان بین المللی مهاجرت[۲] است، اما بنحوی دغدغه مشترک همه سازمان ها و نهادهای بین المللی بوده است و می باشد. در این خصوص همکاری کشورها با این نهادها نوعی ضمانت تأمین حقوق مهاجران است. در واقع مهاجرت در کشورهای مختلف به عنوان یک مسأله اساسی و مهم مد نظر قرار گرفته است و همین امر سبب همکاری کشورها در سطوح مختلف در خصوص مهاجرت بوده است. نهادهایی که داعیه حمایت از مهاجران را سر می دهند متعدد و متنوع می باشند، اما آنچه می تواند تضمین عمده ای جهت حفظ حقوق مهاجران باشد در چارچوب سازمان ها و نهادهای بین المللی شناخته شده حقوق بشری و حمایت در اسناد بین المللی بویژه اسناد بین المللی حقوق بشری می باشد.
سابقه علمی
در زمینه حمایت از مهاجران جمع آوری مطالب به زبان فارسی بسی دشوار است، چرا که منابع موجود در این زمینه پراکنده می باشد و هر نویسنده ای از دید خود مهاجرت و مسائل مربوط به آن را مورد توجه قرار داده است. اگر چه مهاجرت موضوع مورد توجه نویسندگان و مؤلفان در زمینه های مختلفی است، این نویسندگان و مؤلفان کمتر به بررسی حقوق مهاجران و مهاجرت از دیدگاه حقوق بین الملل می پردازند. در برخی موارد نیز منابع فارسی صرفاً به ذکر خاطرات مهاجران می پردازند و یا آنکه بر مهاجرت نخبگان تمرکز دارند. در واقع بسیاری از کتابهای فارسی موجود در زمینه مهاجرت، موضوع را از زاویه بررسی علل، عوامل و پیامدهای مهاجرت مورد بحث و بررسی قرار می دهند و به بررسی حقوق مهاجران و چگونگی حمایت بین المللی از آنها نمی پردازند. نمونه هایی از این کتابها عبارتند از:
(الف) “مهاجرت بین المللی و پیامدهای آن” (نوشته پریدخت وحیدی، مرکز مدارک اقتصادی اجتماعی وزارت برنامه و بودجه، چاپ اول،تهران، ۱۳۶۴) در قسمت های مختلف این کتاب کلیاتی در خصوص مهاجرت ذکر شده است. از جمله انواع مهاجرت(صص۲۹-۱۳)،خصوصیات مهاجران(صص۴۱-۳۵)،عوامل مهاجرت(صص۵۲-۴۱)، نتایج و پیامدهای مهاجرت(صص ۱۱۹-۵۹) از مواردی است که این کتاب اشاره و بررسی نموده است.
(ب) “مهاجرت و هجرت: فرصت ها و چالش ها”، (نوشته محمد منصورنژاد،چاپ اول، انتشارات جوان پویا، تهران،۱۳۸۷)
(ج) “بررسی علل مهاجرت متخصصان ایرانی به آمریکا” (نوشته افسانه قنبر،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،تهران،۱۳۸۴) در این کتاب تنها به ذکر کلیاتی در خصوص مهاجرت اکتفا شده است. از جمله مباحث دیگری که این کتاب بدانها پرداخته است، تاریخچه و مفهوم مهاجرت(صص۳۸-۱۴)، عوامل مهاجرت(صص۶۱-۳۹)، پیامدهای مهاجرت متخصصان(۱۰۹-۱۰۰) و در نهایت شرائط و امکانات بازگشت متخصصان ایرانی می باشد.
(د) “ایرانیان در مهاجرت” (نوشته یدا ذبیحیان و خسرو معتضد، چاپ اول،نشر البرز،تهران،پاییز۸۱). این کتاب تنها در مقدمه به یکسری کلیات در خصوص مهاجرت پرداخته است.
در ضمن نمونه دیگر کتاب “دیباچه ای بر قانون امنیت ملی: مقدمه ای بر طرح ریزی دکترین امنیت ملی” (نوشته علی عبداخانی، چاپ دوم، انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، تهران، شهریور۸۴) می باشد که در فصل هفتم(صص۱۲۶- ۱۲۵) به بحث مهاجرت و پناهندگی در آمریکا پرداخته است،آنهم از زاویه تأثیر مهاجرت بر امنیت ملی و ارتکاب جرائم می باشد.
همچنین برخی کتابهای ترجمه شده نیز موجود می باشند که به جنبه های خاصی از مهاجرت پرداخته اند، ولی موضوع را از دیدگاه حقوقی مورد بررسی قرار نداده اند. نمونه هایی از این کتابها عبارتند از:
– “مهاجرت و شهروندی” (نوشته استفان کاستلز و آلستردیویدسون،ترجمه فرامرز تقی لو، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی،چاپ اول،تهران،۱۳۸۲)
– “کار در غربت: پیمایشی در مهاجرت بین المللی نیروی کار” (نوشته پیتر استالکر ،ترجمه فرهنگ ارشاد،مؤسسه کار و تأمین اجتماعی،تهران،۱۳۸۰) این کتاب دارای دو بخش است. در این کتاب تصویری از مهاجرت بین المللی ارائه می گردد که از جمله به بحث تاریخی راجع به مهاجرت اجباری بردگان و مهاجرت کارگران قراردادی پرداخته می شود. بهر حال بحث اصلی کتاب بررسی علل مهاجرت، منافع و هزینه های مهاجرت، اشتغال، فرار مغزها و پناهندگی می باشد. (در ضمن در صفحات ۲۶۹-۲۴۱ به عمده ترین کشورهای اقامتگاهی و در صفحات ۲۱۱-۱۹۷ به دفاع از مرزها اشاره کرده است.)
– “مهاجرت بین المللی: رویارویی با چالش ها” (نوشته فیلیپ مارتین و جوناس ویگرن، ترجمه ابوالقاسم ناظمی و محمد عاملی خراسکانی، مؤسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی،چاپ اول،تهران،خرداد ۱۳۸۶) در این کتاب بحث در خصوص چرایی مهاجرت و چگونگی جلوگیری از تروریسم و چالش های ناشی از سیاست های مهاجرپذیری مطرح می گردد. (صص۱۴-۶) همچنین این کتاب مسئله مهاجرت در قاره های مختلف را به صورت مجزا مورد بحث و بررسی قرار داده است و کلیاتی نیز در خصوص مهاجرت بویژه انگیزه های مهاجرت را در بردارد.در خصوص مقالات فارسی نیز باید اشاره نمود که بیشتر این مقالات به جنبه های گوناگون مهاجرت و مهاجران پرداخته اند ولی موضوع را از زاویه حقوق مهاجران و حمایت بین المللی از آنها مورد بحث و بررسی قرار نداده اند. البته برخی از مقالات نیز موجودند که در قالب حقوقی خاص به حقوق مهاجران پرداخته اند. بهر حال در ذیل به نمونه هایی از این مقالات اشاره خواهد شد.
(الف) ،”سیری در نظریه های مهاجرت”( نوشته حسین حاج حسینی، فصلنامه راهبرد، شماره۴۱، پاییز۸۵، صص ۴۶- ۳۵) در این مقاله با ارائه تئوری های مربوط به مهاجرت مدل های جاذبه و دافعه را بیان می کند. در حقیقت این مقاله تحت این عنوان الگوهای اقتصادی مهاجرت را بررسی می کند.
(ب) ،”بحران سیاسی و مهاجرت بین المللی در خاورمیانه”(نوشته اس. اس. راسل، ترجمه رضا ابوالقاسم پور، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره۱۳۶-۱۳۵، سال سیزدهم، آذر و دی۷۷،صص ۱۱۹-۱۱۴) در این مقاله تأکید بر مهاجرت ها به خلیج فارس طی جنگ ایران و کویت می باشد. در عنوانی مستقل مهاجرت بین المللی و بحران خلیج فارس مد نظر قرار گرفته است.
(ج) ،”جهانی شدن و مهاجرت نخبگان: بررسی تجربه ایران” (مسعود محمدی الموتی،فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی،سال چهارم،شماره۱۵،زمستان۸۳، صص ۲۳۲-۲۰۹) این مقاله توضیحاتی را در خصوص نقش جهانی شدن در مهاجرت نیروی انسانی متخصص ارائه می نماید و موضوع را در چارچوب ایران مورد بررسی قرار می دهد. در این مقاله با ارائه یکسری جدول مباحث تئوری و مبانی نظری در خصوص موضوع ارائه می گردد.
(د) “حق رفاه و تأمین اجتماعی و مهاجرت بین المللی نیروی کار” (نوشته یونس چربگو)،فصلنامه قوانین و مقررات تأمین اجتماعی، سال دوم، شماره۹، زمستان۸۶، صص ۹۷-۸۳). این مقاله به گروهی خاص از مهاجران یعنی کارگران مهاجر می پردازد و حق رفاه و تأمین اجتماعی آنها را در چارچوب اسناد بین المللی مورد بحث و بررسی قرار می دهد.بدین ترتیب در بررسی منابع فارسی در زمینه مهاجرت و مهاجران می توان به این نتیجه رسید که این منابع یا حقوق مهاجران و مهاجرت را از دیدگاه حقوق بین الملل مورد بررسی قرار نمی دهند و یا در این زمینه به صورتی گذرا موضوع را مطرح می نمایند.
اهداف
هدف از تهیه این پایان نامه پاسخ به سؤالات اساسی ذیل در خصوص حمایت از مهاجران در سطح بین المللی می باشد. سؤالات عمده ای که در این راستا
