برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده و استاد راهنما در سایت درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)
مقدمه
امروزه علی رغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی و تحول در شیوه های زندگی، بسیاری از افراد در رویایی با مسائل، فاقد توانایی لازم و اساسی هستند و همین امر آنها را در مواجهه با مشکلات آسیب پذیر کرده است. در جریان زندگی هر انسان، ممکن است مشکلاتی بروز کند و قاعدتا نوجوانان نیز از این امر مستثنی نیستند. گروهی از نوجوانان فاقد مهارتهای خاص در مواجههی مطلوب با مسائل هستند و همین امر موجب میشود تا در برخورد با موارد پیش آمده، به طور ناکارآمد و آسیب پذیر وارد شوند (درخشانی، حسنیان و یزدی، 1385). از طرف دیگر با توجه به پیچیدگی جوامع امروزی و بروز ناهنجاریهای رفتاری و روانی در بین کودکان و نوجوانان لزوم پرداختن به آموزش مهارتهای اجتماعی و ارائه راهبردهای صحیح برای تقویت و شکوفایی این مهارتها بیش از پیش احساس میشود. مهارتهای اجتماعی، مجموعه رفتارهای فراگرفتهی قابل قبولی است که فرد را قادر میسازد با دیگران رابطه مؤثر داشته و از عکسالعملهای نامعقول اجتماعی خودداری کند (سولاف[1] و همکاران، 2011). این مهارتها اکتسابی هستند و در زمان تولد ظاهر نمیشوند، بلکه در نتیجهی تعامل با دیگران تکامل مییابند. یکی از این مهارتها، ابراز وجود است. ابراز وجود کارکردی فردی است که به سازگاری در تعامل اجتماعی کمک می کند و کنش ناموفق در آن منجر به اضطراب، افسردگی و اختلالات شخصیت میشود. وجود نیازهای مختلف روانی نوجوانان را وادار می کند که در بسیاری از موقعیتها ابراز وجود کنند و این امر در موقعیتهای مطلوب، از عوامل تسهیل کننده سازگاری است و از آسیبهای فردی و اجتماعی جلوگیری می کند (رحیمیان بوگر و همکاران، 1386). نداشتن بهرهی کافی از مهارتهای اجتماعی و رفتارهایی که در آنها نشانهای از ابراز وجود دیده نمی شود مانند کمرویی، گوشهگیری، خجالتی بودن، تسلیمطلبی و ناکارآمدی در تعاملات میانفردی، از یک سو و وجود رفتارهای پرخاشگرانه، انفجاری و واکنشی از سوی دیگر، نوعی اختلال در روابط اجتماعی محسوب میشود، در حالیکه ابراز وجود به گونهای متناسب منجر به سازگاری در تعامل اجتماعی میگردد و به فرد امکان میدهد در احقاق حقوق خود پافشاری کرده و احساسات خود را به روشی مثبت و مؤثر بیان کند (زبدا[2] و همکاران، 2007). برنامه های آموزش ابراز وجود به گونهای طراحی شدند، تا رفتارهای قاطعانه و اعتماد به نفس را در افراد افزایش دهد و از اضطراب اجتماعی آنها بکاهند (آگباکورو و استیلا[3]، 2012). پژوهشهای انجام شده نشان دادهاند، نوجوانانی که از قدرت استدلال و ابراز وجود در حد کافی برخوردار هستند، از سازگاری و سلامت روانی خوبی بهره میبرند (قربان شیرودی و همکاران، 1389). در واقع وجود مشکلات پایدار در ارضای نیازها و ارتباطات اجتماعی آشفته، می تواند منجر به ناسازگاری اجتماعی در افراد و بهخصوص نوجوانان شود، در حالیکه رشد و تقویت ابراز وجود در نوجوانان، از جمله عناصر اساسی و با اهمیت در ایجاد سازگاری، خودپندارهی مثبت و افزایش انگیزهی پیشرفت میباشد. تحقیقات نشان دادهاند که مهارتهای ابراز وجود با بسیاری از مفاهیم بهداشت روان ارتباط دارد، زیرا موجب تقویت اعتماد به نفس در افراد میگردد و احساس شایستگی و تسلط را در آنها افزایش میدهد (تاونآند[4]، بدون سال؛ ترجمه پرویز نظیری و آرش مولا، 1378: 38). بنابراین با آموزش ابراز وجود میتوان به افراد، به خصوص نوجوانان آموخت که به گونهای مناسب به بیان خواستهها و نظرات خود اقدام کنند و در نتیجهی ابراز آزادانهی تمایل و عقاید خود، به احساس ارزشمندی و رضایتمندی در روابط متقابل دست یابند.
پایان نامهی حاضر از پنج بخش مقدمه، ادبیات تحقیق، روش پژوهش، تجزیه و تحلیل یافتهها و نتیجهگیری تشکیل گشته که به ترتیب شرح داده شده است. لازم به ذکر است که در این پایان نامه واژههای ابراز وجود، جرأتمندی و قاطعیت به یک معنا به کار رفته است.
1-2- بیان مسئله
نوجوانی از حساسترین، مهمترین و حیاتیترین دورههای زندگی انسان به شمار میرود. این دوره در واقع پلی است که فرد را از وابستگی دوران کودکی، به استقلال و مسئولیت پذیری در زندگی میرساند (هارجی، ساندرز و دیکسون،[5] 2000؛ ترجمهی خشایار بیگی و مهرداد فیروزبخت، 1384: 83). در طی دورهی نوجوانی که از 19-10 سالگی ادامه دارد، روابط با همسالان تعمیق میشود و استقلال در تصمیم گیری رشد می کند. نوجوانی دورهی کاوش، انتخاب و فرآیند تدریجی به سمت خودپنداری منسجم است. در این میان یکی از مشکلاتی که تأثیر بازدارنده بر کارآمدی نوجوانان دارد و از شکل گیری هویت سالم، شکوفایی استعدادها و قوای فکری- عاطفی آنان جلوگیری می کند، مشکل برقراری و حفظ ارتباطات اجتماعی است (مهرابیزاده هنرمند، تقوی و عطاری، 1388). انسان، موجودی اجتماعی است و نیازمند برقراری ارتباط با دیگران میباشد به گونهای که شکوفایی استعدادها و خلاقیتهایش از طریق تعامل بین فردی و ارتباطات اجتماعی شکل گرفته و به فعلیت درمیآید. بنابراین لزوم فراگیری آموزشهای منتهی به ارتقای مهارتهای اجتماعی، امری بااهمیت به شمار میرود. در ابتدا افراد، از سه الگو برای اظهار افکار و احساسات خود استفاده می کنند. این الگوها که توسط رفتارهای فرد مشخص میشود عبارتند از: پرخاشگری، قاطعیت و کمجرأتی. ناتوانی در کنترل یا ابراز هرکدام از این موارد زمینهساز بروز اختلالاتی برای انسان میگردد (کیپر[6]، 2006). عدم قاطعیت یک مشکل بین فردی است، که در موقعیتهای اجتماعی، تعاملهای شغلی، خانوادگی و جمعی مشخص میشود و زمینهساز مشکلات دیگری از جمله اختلالات روانی میگردد. بسیاری از بزهکاریها و رفتارهای منحرف در نوجوانان به این دلیل به وجود میآید که آنها قدرت نه گفتن در جای مناسب را ندارند و از مهارتهای اجتماعی لازم برخوردار نیستند، بنابراین یکی از اصولی که می تواند مانع از وجود بسیاری از مشکلات اجتماعی گردد، برخورداری از ابراز وجود یا قاطعیت است. ابراز وجود یکی از عناصر مهم در روابط اجتماعی به شمار میرود که هم قابل آموزش و هم قابل تغییر و اصلاح است (رس وگراهام[7]، 1991؛ ترجمهی علیرضا رضایی و منیجه شهنی ییلاق، 1380: 1). مبحث ابراز وجود، سابقهای طولانی در رفتار درمانی دارد و آموزش آن در واقع، نوعی مداخلهی نظامدار است که به بهبود اثر بخشی شیوهی ارتباطی پرداخته و به افراد آموزش میدهد، احساسات ممنوع خود را به گونهای صحیح ابراز کنند (قربان شیرودی و همکاران، 1389). از نگاهی دیگر، ابراز وجود به عنوان توانایی دفاع از خود و نیز توانایی «نه گفتن» به تقاضاهایی است که فرد نمیخواهد انجام بدهد (گاندوگجی[8]، 2012).
برخورداری از سبک قاطعانه در مقایسه با سبک پرخاشگرانه یا منفعلانه، باعث به حداقل رسیدن احساس خشم و یا ترس، در ارتباط با دیگران میشود (زبدا و همکاران، 2007). نوجوانانی که ابراز وجود را به عنوان یکی از مؤلفههای ارتباط مؤثر در اختیار دارند میتوانند با بیان مسائلشان راهحلهای بهتری در سایهی ارتباطات خود کشف کنند و از حمایتهای اجتماعی برخوردار شوند.
آموزش ابراز وجود، در شکوفایی استعدادها و رشد خلاقیت دانش آموزان نیز نقش مؤثری را ایفا می کند (رحیمیان بوگر، 1386). تعداد زیادی از پژوهشگران معتقدند که، آموزش مهارتهای اجتماعی مانند ابراز وجود باعث میشود که نوجوانان بتوانند با ابراز نظرهای مختلف، رد کردن خواهش یا دستور همسالان و بیان نظرها و احساسهای مخالف خود به اعتماد به نفس بالایی برسند، آنها همچنین متذکر شدند که نباید نقش مهم این مهارت را در ایجاد روابط سالم عاطفی-اجتماعی از یاد برد (زبدا و همکاران، 2007). لین [9]و همکاران (2004) در گزارشی از نتایج آموزش ابراز وجود به دانشجویان اظهار میدارند که آنها با به کارگیری این روشها در تعاملات بین فردی، صمیمیت و خلوص نیت نشان داده و روشهای مؤثرتری در حل تعارضات، کاهش اضطراب و تنشهایی که مربوط به موقعیت اجتماعی است به کار میگیرند.
از آنجاییکه نوجوانی یکی از مراحل مهم تحول انسان به شمار میرود، با عوامل تنیدگیزای فراوانی همراه میباشد. در این دوره به علت تغییرات ساختار اجتماعی و رشد جسمانی، بین بلوغ فیزیولوژیکی و بلوغ اجتماعی، ناهماهنگی ایجاد شده و زمینهساز مشکلات خاصی میگردد. هنگامی که نوجوانان نمیتوانند به طور موفقیتآمیز، بر بحرانها و چالشهای تحولی غلبه کنند، دچار پریشانیهای مختلف روانشناختی میشوند و اختلال قابل ملاحظهای در جریان بهنجار زندگی روزمره و جنبههای عاطفی، اجتماعی و شناختی آنها بروز خواهد کرد که به دنبال آن شخصیت نوجوانان دچار اغتشاش میگردد. از همین رو یکی از موضوعات مورد بررسی در دورهی نوجوانی، سازگاری است (گاربر، کیلی و مارتین[10]، 2002). سازگاری، فرآیندی دو سویه است. از یک طرف فرد به صورتی مؤثر با اجتماع ارتباط برقرار می کند و از طرف دیگر اجتماع، ابزارهایی تدارک میبیند که فرد از طریق آن تواناییهای بالقوهی خویش را تحقق میبخشد. در این تعامل، فرد و اجتماع دستخوش تغییر و تحول شده و سازش نسبتا پایدار به وجود میآید (پنجهبند، تیموری و شکرایی، 1386). سازگاری دارای ابعاد اجتماعی، عاطفی، جسمانی و اخلاقی است که در رأس همهی آنها سازگاری اجتماعی قرار دارد. به طوریکه این سازگاری پیش درآمد رسیدن به سازگاری اخلاقی و عاطفی نیز تلقی میشود. سازگاری اجتماعی دانش آموزان که یکی از مهمترین نشانه های سلامت روان آنها محسوب میشود، عبارت است از توان فرد برای برقراری ارتباط سالم با دیگران و اینکه فرد، ضمن توجه به احساسات و نیازهای خود هیچ گونه آسیبی به خود و دیگران وارد نکند و این امر در نتیجهی برخورداری از مهارتهای اجتماعی است. بنابراین میتوان گفت در طی دورهی نوجوانی، نیاز به تعادل هیجانی- عاطفی و سازگاری از مهارتهای اجتماعی مورد نیاز دانش آموزان متوسطه، به شمار میرود (اوا، فیندلر و راندلف[11]، 1986: 42). یکی از مهمترین و اساسیترین مهارتهای اجتماعی که در برقراری، حفظ و انسجام روابط بین فردی اهمیت دارد ابراز وجود است که از جمله متغیرهای تأثیرگذار بر سازگاری اجتماعی دانش آموزان نیز محسوب میشود. زیرا آموزش ابراز وجود، یکی از روشهایی است که می تواند به افراد کمک کند، مهارتهای مورد نیاز در تعاملات اجتماعی را یاد بگیرند و بتوانند احساسات و تمایلات خود را، با در نظر گرفتن احساسات و خواسته های دیگران بیان کند (دریر[12] و همکاران، 2005). پژوهشهایی که در رابطه با ابراز وجود صورت گرفته، نشان دادند که ابراز وجود، یک مداخلهی اولیه و اصلی برای سازگاری با دنیای جدید و محیط ناپایدار و پرهرج و مرج امروزی است. بنابراین شناخت فواید، اثرات روانی – اجتماعی و عوامل بازدارندهی ابراز وجود، جهت رسیدن به قدرت سازگاری نقش به سزایی دارد.
یکی از تغییرات تجربه شده در دورهی نوجوانی، تغییر در
